ਸ੍ਰਿੰਖਲਾ ਕ੍ਰਮਾਂਕ 2: ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਪੰਡਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਸ਼ਟ ਮੰਡਲ ਵੱਲੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕੋਲ ਫ਼ਰੀਆਦ
ਸਫ਼ਰ-ਏ-ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਨੌਵੀਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸ਼ਹੀਦੀ ਮਾਰਗ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸ੍ਰਿੰਖਲਾ ਕ੍ਰਮਾਂਕ–2 ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਉਸ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਨਿਰਣਾਇਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨੂੰ ਜਾਣਾਂਗੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 16 ਮੈਂਬਰੀ ਸ਼ਿਸ਼ਟ ਮੰਡਲ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ।
ਸੰਗਤ ਜੀ, ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ,
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ!
ਗੁਰੂ ਪ੍ਰੇਮੀ ਸਾਧ ਸੰਗਤ ਜੀਓ, ਧੰਨ ਹਨ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ– ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮਨੁੱਖਤਾ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਬਲ ਦਾ ਅਮਿੱਟ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਮਾਰਗ ਅਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ ਮਾਰਗ ਦੀ ਉਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯਾਤਰਾ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਰਹੇ ਹਾਂ ਜਿੱਥੇ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨ ਪਏ, ਉਹ ਧਰਤੀ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋ ਗਈ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਇੱਕ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹ ਗਈ।
ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਲ ਸਾਹਿਬ- ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ
ਇਸ ਵੇਲੇ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਪਾਵਨ ਸਥਾਨ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਹੈ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਲ ਸਾਹਿਬ। ਸਾਡੀ ਟੀਮ ਖੋਜ-ਵਿਚਾਰ ਇਥੇ ਪਹੁੰਚੀ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਹੇਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਅੰਦਰਲੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤੇ।
ਇਸ ਪਰਿਸਰ ਵਿਚ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਸਥਾਨ ਹੈ- ਭੌਂਰਾ ਸਾਹਿਬ, ਜੋ ਇੱਕ ਤਪੋ-ਸਥਾਨ (ਤਲਘਰ ਵਰਗਾ) ਹੈ। ਇਹ ਥਾਂ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਠੰਢਕ ਤੇ ਸਰਦੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਗਰਮਾਹਟ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਭੌਂਰੇ ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਇਕਾਂਤ ਸਾਧਨਾ ਲਈ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ।
ਇਹ ਓਹੀ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਨਿਵਾਸ ਬਣਾਇਆ ਸੀ। ਇਥੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕੂਆਂ ਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕੂਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਗੁਰੂ ਨਿਵਾਸ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰੰਪਰਾ
ਇਸ ਪਰਿਸਰ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਕਦੇ ਇਥੇ ਹੀ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਅਸਲੀ ਨਿਵਾਸ ਸੀ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਵਿਭੀਸ਼ਿਕਾ ਅਤੇ ਜ਼ਾਲਮ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਛੱਡਿਆ, ਤਦ ਜਾਲਮਾਂ ਨੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਅੱਜ ਇਹ ਥਾਂ ਸੰਗਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਨਾਲ ਦੁਬਾਰਾ ਜੀਵੰਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਸੇਵਾਦਾਰ ਨੇ ਦੱਸਿਆ-
“ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕਾ ਖਾਲਸਾ,
ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਜੀ ਕੀ ਫਤਹਿ!”
ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਦਮਦਮਾ ਸਾਹਿਬ, ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਲ ਦੇ ਭੌਂਰਾ ਸਾਹਿਬ ਪਰਿਸਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਥੇ ਹੀ ਭਾਈ ਰਾਮ ਕੁੰਵਰ ਜੀ (ਜੋ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਸਨ) ਨੇ ਧੰਨ ਧੰਨ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੂੰ ਤਿਲਕ ਲਗਾ ਕੇ ਗੁਰੂ ਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਸੀ।
ਇਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਸੰਗਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਨਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਸਨ, ਮਸੰਦਾਂ ਦੀ ਪਰਖ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਮਸੰਦ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਸਾਬਤ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਇਥੇ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਇਹ ਪਵਿੱਤਰ ਸਥਾਨ ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਲ ਪਰਿਸਰ ਦੀ ਪੱਛਮੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।
ਚਕ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਹੇਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਦਸਿਆ ਕਿ—“ਗੁਰੂ-ਪਿਆਰੀ, ਗੁਰੂ-ਸਵਾਰੀ ਸਾਥ ਸੰਗਤ ਜੀ! ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਜਿਸ ਥਾਂ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਇਹ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਧਰਤੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਾਲ 1665 ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਦੀਪਚੰਦ ਜੀ ਦੀ ਰਾਣੀ ਚੰਪਾ ਰਾਣੀ ਜੀ ਤੋਂ ਖਰੀਦ ਕੇ ਬਸਾਇਆ ਸੀ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਰੱਖਿਆ- ਚਕ ਮਾਤਾ ਨਾਨਕੀ ਜੀ, ਜੋ ਅੱਗੇ ਚਲ ਕੇ ਸ਼੍ਰੀ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ।” ਇਹੀ ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਲ ਭੌਂਰਾ ਸਾਹਿਬ ਉਹ ਥਾਂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦੀਵਾਨ ਲਗਾ ਕੇ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਦੀਵਾਨ ਸਥਲ ਨੂੰ ਹੀ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਠੜਾ ਸਾਹਿਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਫ਼ਰੀਆਦ ਦਾ ਪਲ
ਇਹ ਓਹੀ ਥਾਂ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘੜੀ ਆਈ- ਜਦੋਂ ਮੁਗਲ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਨਾਲ ਤ੍ਰਾਸਤ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤ, ਹਰ ਪਾਸੇ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਕੇ, ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੀ ਆਸ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਦਰ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਠੜਾ ਸਾਹਿਬ ‘ਤੇ ਹਾਜ਼ਰੀ ਲਾ ਕੇ ਅਰਦਾਸ ਕੀਤੀ- “ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ, ਬਾਹ ਹਮਾਰੀ ਫੜੀਐ, ਹਰਿ ਗੋਵਿੰਦ ਕੇ ਚੰਦ!”
ਅਰਥਾਤ-“ਹੇ ਸੱਚੇ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ! ਸਾਡੀ ਬਾਹ ਫੜੋ, ਸਾਡੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੋ।”
ਇਹ ਫ਼ਰੀਆਦ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ- ਇਹ ਪੂਰੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤਿ ਦੀ ਬੇਨਤੀ ਸੀ। ਅਤੇ ਉਸ ਪਲ ਤੋਂ ਹੀ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਯੁਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ- ਜੋ ਸਦੀਆ ਤੱਕ ਮਨੁੱਖਤਾ ਨੂੰ ਨਮਨ ਕਰਾਉਂਦੀ ਰਹੇਗੀ।
ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਦਰਭ
ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਡਾ. ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ‘ਖੋਜੀ’ ਜੀ ਦਸਿਆ ਕਿ- 25 ਮਈ 1675 ਈਸਵੀ ਨੂੰ ਇਹ ਸ਼ਿਸ਼ਟ ਮੰਡਲ ਆਨੰਦਪੁਰ ਪਹੁੰਚਿਆ ਸੀ। ਇਤਿਹਾਸਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ 16 ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪੰਡਤਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਸੀ, ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਦਰਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪੂਜਾਰੀ ਸਨ। ਇਸ ਸ਼ਿਸ਼ਟ ਮੰਡਲ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਜੀ।
ਅਸੀਂ ਅਕਸਰ ਸਿਰਫ਼ ਇਹੀ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ- “ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਆਯਾ,” ਪਰ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਸਾਨੂੰ ਭੱਟ ਵਹੀਆਂ (ਭੱਟਾਂ ਦੀ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ) ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਪਹੁੰਚੇ ਸਨ, ਤਦ ਮਟਨ ਨਾਮਕ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਹਮਦੱਤ ਨਾਮਕ ਇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ। ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਗਰੂਰ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਸੀ- “ਜੇ ਕੋਈ ਮੈਨੂੰ ਹਰਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਆ ਕੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਰਥ ਕਰੇ; ਜੋ ਹਾਰ ਜਾਵੇਗਾ, ਉਹ ਜੇਤੂ ਦਾ ਚੇਲਾ ਬਣੇਗਾ।”
ਇਹੀ ਉਹ ਪਰੰਪਰਾ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਜਵਾਬ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸਦੀਆਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਤਾ- ਜਦੋਂ ਧਰਮ ਖਤਰੇ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਤਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਸ਼ਾਸਤਰਾਰਥ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਅਤੇ ਅਮਰ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ।
ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਹਮਦੱਤ ਤੋਂ ਬੀਬੀ ਸਰਸਵਤੀ ਤੱਕ- ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਦਾ ਮਿਲਾਪ
ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਹਮਦੱਤ ਜੀ ਦੀ ਵਿਦਵਤਾ ਦਾ ਡੰਕਾ ਵੱਜ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਟਨ ਸ਼ਹਿਰ ਪਹੁੰਚੇ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਇਸ ਵਿਦਵਾਨ ਪੰਡਿਤ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਦੋਵੇਂ ਵਿਚ ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੱਕ ਸ਼ਾਸਤਰਾਰਥ ਚੱਲਿਆ। ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਹਮਦੱਤ ਆਪਣੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਅਹੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਚੂਰ ਸੀ, ਪਰ ਜਦ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬਿਆ, ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਅਹੰਕਾਰ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ।
ਉਸ ਸਮੇਂ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਨੂੰ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ-
“ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ! ਰਬਾਬ ਵਜਾਓ।”
ਅਤੇ ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਮੁਖਾਰਬਿੰਦ ਤੋਂ ਇਹ ਅਮਰ ਬਾਣੀ ਨਿਕਲੀ —
ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੋਂ
ਸਲੋਕੁਮਃ੧॥
ਸਲੋਕ ਪਹਿਲੀ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ।
ਪੜਿ ਪੜਿ ਗਡੀ ਲਦੀਅਹਿ ਪੜਿ ਪੜਿ ਭਰੀਅਹਿ ਸਾਥ॥
ਪੜਿ ਪੜਿ ਬੇੜੀ ਪਾਈਐ ਪੜਿ ਪੜਿ ਗਡੀਅਹਿ ਖਾਤ॥
ਪੜੀਐ ਜੇਤੀ ਆਰਜਾ ਪੜੀਅਹਿ ਜੇਤੇ ਸਾਸ
ਪੜੀਅਹਿ ਜੇਤੇ ਬਰਸ ਬਰਸ ਪੜੀਅਹਿ ਜੇਤੇ ਮਾਸ॥
ਨਾਨਕ ਲੇਖੈ ਇਕ ਗਲ ਹੋਰੁ ਹਉਮੈ ਝਖਣਾ ਝਾਖ ॥੧॥ (ਅੰਗ: ੪੮੭)
ਬੰਦਾ ਗ੍ਰੰਥ ਪੜ੍ਹ-ਵਾਚ ਕੇ ਛਕੜ ਭਰ ਲਵੇ। ਉਹ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਮੁਦਾਇ ਪੜ੍ਹ-ਵਾਚ ਲਵੇ। ਉਹ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹ ਵਾਚ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾ ਲਵੇ। ਉਹ ਪੋਥੀਆਂ ਪੜ੍ਹ-ਵਾਚ ਕੈ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਟੋਏ| ਉਹ ਸਾਲ-ਬ-ਸਾਲ ਪੜ੍ਹਦਾ ਰਹੇ, ਅਤੇ ਉਹ ਜਿੰਨੇ ਭੀ ਮਹੀਨੇ ਹਨ, ਸਾਰੇ ਵਾਚਦਾ ਹੀ ਰਹੇ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਵਾਚਦਾ ਹੀ ਰਹੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹਰ ਸੁਆਸ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹੇ। ਨਾਨਕ, ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਚੀਜ, ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਮ, ਹਿਸਾਬ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਸਮੂਹ ਹੰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਕਣਾ ਤੇ ਬਕਵਾਸ ਕਰਨਾ वै।
ਗੁਰੂ ਕਿਰਪਾ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨ-
ਇਹ ਬਾਣੀ ਸੁਣ ਕੇ ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਹਮਦੱਤ ਦਾ ਹਿਰਦਾ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਝੁਕ ਗਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ-
“ਹੇ ਸਤਿਗੁਰੂ! ਹੁਣ ਮੈਨੂੰ ਸੱਚੇ ਗਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ।”
ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਦੇ ਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਹ ਗੁਰੂ ਸਿਖ ਬਣ ਗਿਆ। ਇਹੋ ਓਹ ਵੰਸ਼ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਅਗਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਪਰੰਪਰਾ ਵਿੱਚ ਅਮਿਟ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ।
ਵੰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ
ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਹਮਦੱਤ ਦਾ ਵੰਸ਼ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ। ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ। ਨਾਰਾਇਣ ਦਾਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਅਡੂਰਾਮ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਵੰਸ਼ ਹੋਰ ਪਵਿੱਤਰ ਹੋਇਆ। ਜਦੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਗਏ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਡੂਰਾਮ ਜੀ ਦਾ ਵਿਹਾਹ ਬੀਬੀ ਸਰਸਵਤੀ ਜੀ ਨਾਲ ਕਰਵਾਇਆ। ਇਹ ਵਿਹਾਹ ਸਧਾਰਣ ਨਹੀਂ ਸੀ- ਇਹ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਦੇ ਅਦਭੁਤ ਮਿਲਾਪ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ। ਬੀਬੀ ਸਰਸਵਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਸਤ੍ਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਿਆਨ ਸੀ, ਜਦਕਿ ਅਡੂਰਾਮ ਜੀ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਂਡ ਪੰਡਿਤ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਵਿਆਹ ਰਾਹੀਂ ਮੀਰੀ-ਪੀਰੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਵਿਵਹਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਬਤ ਕੀਤਾ।
ਬੀਬੀ ਸਰਸਵਤੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਰੂਪ
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਗੰਭੀਰ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੀਬੀ ਸਰਸਵਤੀ ਕੋਈ ਆਮ ਇਸਤਰੀ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਉਹ ਸਮੇਂ ਦੀ ਵੀਰਤਾ, ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਗਰਿਮਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਜਾਣਨ ਲਈ ਅਸੀਂ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਦੇ ਬਿਲਾਸਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਜਾਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਜਿੱਥੇ ਅੱਜ ਵੀ ਇੱਕ ਗੁਰੂ ਸਿਖ ਪਰਿਵਾਰ ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਭਾਈ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਛਿਬਬਰ ਜੀ ਨਾਲ ਇਸ ਪ੍ਰਸੰਗ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਲਈ ਡਾ. ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ‘ਖੋਜੀ’ ਨੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਮ੍ਰਤਾ ਨਾਲ ਫਤਹਿ ਬੁਲਾਕੇ ਪੁੱਛਿਆ- “ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਜੀ! ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਸੰਗਤ ਨੂੰ ਦੱਸੋ- ਇਹ ਮਹਾਨ ਬੀਬੀ ਸਰਸਵਤੀ ਕੌਣ ਸਨ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੰਬੰਧ ਸੀ? ਅਤੇ ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜਿਆ?”
ਭਾਈ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਛਿਬਬਰ ਜੀ ਨੇ ਭਾਵਪੂਰਣ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ- “ਬੀਬੀ ਸਰਸਵਤੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਐਸੀ ਤੇਜਸਵਿਨੀ ਨਾਰੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੌਰਿਆ ਤੇ ਵਿਦਿਆ ਦੋਵੇਂ ਦਾ ਮਿਲਾਪ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਮਿਲਨ, ਜੋ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਆਸ਼ੀਰਵਾਦ ਨਾਲ ਹੋਇਆ, ਅੱਗੇ ਚਲ ਕੇ ਉਹੀ ਆਧਿਆਤਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਬਣੀ ਜਿਸਨੇ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਧਰਮ ਰੱਖਿਆ ਦੇ ਮਹਾਨ ਆਦਰਸ਼ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ।”
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੰਡਿਤ ਬ੍ਰਹਮਦੱਤ ਤੋਂ ਬੀਬੀ ਸਰਸਵਤੀ ਤੱਕ ਦੀ ਇਹ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯਾਤਰਾ- ਸ਼ਾਸਤਰ, ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਅਤੇ ਸ਼ਰਧਾ ਦੇ ਮਿਲਾਪ ਦੀ ਅਦਵਿੱਤੀਆ ਕਹਾਣੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੇ ਅੱਗੇ ਚਲ ਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਪੰਡਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰੀਆਦ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਸ਼ਹੀਦੀ ਅਧਿਆਇ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਸ਼ਰਧਾ ਸਹਿਤ ਸ਼ਹੀਦੀ ਮਾਰਗ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ।
ਭਾਈ ਛਿਬਬਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਗੁਰੂ ਪਰੰਪਰਾ- ਬੀਬੀ ਸਰਸਵਤੀ ਤੋਂ ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸਿੰਘ ਦੱਤ ਤੱਕ
ਭਾਈ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਛਿਬਬਰ ਜੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ- “ਮੈਂ ਭਾਈ ਮਤੀਦਾਸ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤੀਦਾਸ ਦੇ ਉਸੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚੋਂ ਹਾਂ ਜੋ ਭਾਈ ਪਰਾਗਾ ਜੀ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਹਨ। ਡਾ. ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ‘ਖੋਜੀ’ ਜਿਸ ਬੀਬੀ ਸਰਸਵਤੀ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਅਵਲੋਕਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਉਹ ਸਾਡੇ ਕੁਲ-ਪੁਰਖ ਭਾਈ ਗੌਤਮ ਸੇਨ ਦੀ ਸੁਪੁਤਰੀ ਸਨ।” ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਧੰਨ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ‘ਤੇ ਸਨ, ਤਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਟਨ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਪੜਾਅ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਭਾਈ ਗੌਤਮ ਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਪੁਤਰੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਪਰਾਗਾ ਜੀ ਦੀ ਭੈਣ ਬੀਬੀ ਸਰਸਵਤੀ ਜੀ ਦਾ ਵਿਹਾਹ ਭਾਈ ਅਡੂਰਾਮ ਜੀ ਨਾਲ ਕਰਵਾਇਆ।
ਇਸ ਦਿਵ੍ਯ ਵਿਹਾਹ ਤੋਂ ਹੀ ਅੱਗੇ ਚਲ ਕੇ ਇੱਕ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ- ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਦੱਤ, ਜੋ ਅੱਗੇ ਚਲ ਕੇ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸਿੰਘ ਦੱਤ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਏ।
ਭਾਈ ਛਿਬਬਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਵੰਸ਼ਾਵਲੀ
ਭਾਈ ਗੌਤਮ ਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸੰਤਾਨਾਂ ਸਨ-
- ਭਾਈ ਪੈੜਾ ਜੀ
- ਭਾਈ ਪਰਾਗ ਜੀ
- ਬੀਬੀ ਸਰਸਵਤੀ ਜੀ
ਭਾਈ ਪਰਾਗ ਜੀ ਦੇ ਸੁਪੁੱਤਰ ਸਨ ਭਾਈ ਦੁਆਰਕਾ ਦਾਸ ਜੀ, ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਹੋਏ ਭਾਈ ਹੀਰਾਨੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਦਰਗਾਹ ਮਲ ਜੀ।
ਭਾਈ ਹੀਰਾਨੰਦ ਜੀ ਦੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰ ਹੋਏ—
- ਭਾਈ ਮਤੀਦਾਸ ਜੀ
- ਭਾਈ ਸਤੀਦਾਸ ਜੀ
- ਭਾਈ ਜਤੀਦਾਸ ਜੀ
- ਭਾਈ ਸਖੀਦਾਸ ਜੀ
ਇਹ ਚਾਰੇ ਭਰਾ ਆਪਣੇ ਚਾਚਾ ਭਾਈ ਦਰਗਾਹ ਮਲ ਜੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਨੇਹੀ ਸਨ। ਭਾਈ ਦਰਗਾਹ ਮਲ ਜੀ ਦੀ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿਚ ਦੋ ਪੁੱਤਰ ਹੋਏ- ਭਾਈ ਧਰਮਚੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ ਚੰਦ ਜੀ। ਭਾਈ ਧਰਮਚੰਦ ਜੀ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਚਲ ਕੇ ਭਾਈ ਗੁਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਛਿਬਬਰ ਜੀ ਹੋਏ। ਭਾਈ ਕੇਸਰ ਸਿੰਘ ਛਿਬਬਰ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੰਸ਼ ਵਿਚ ਆਏ- ਭਾਈ ਸੇਵਾ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਭਾਈ ਮਿਹਤਾਬ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਫਿਰ ਭਾਈ ਲਾਲ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਭਾਈ ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਈ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਭਾਈ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਅਤੇ ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਵਰਤਮਾਨ ਵੰਸ਼ਜ- ਭਾਈ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਛਿਬਬਰ ਜੀ। ਇਹੋ ਉਹ ਵੰਸ਼ ਹੈ ਜੋ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਸਮਰਪਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਜੀਵੰਤ ਹੈ।
ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਗੌਰਵ
ਭਾਈ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਛਿਬਬਰ ਜੀ ਦੇ ਪਿਤਾ ਸਰਦਾਰ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਭਾਵਨਾਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ- “ਅਸੀਂ ਡਾ. ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ‘ਖੋਜੀ’ ਜੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਆਭਾਰੀ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਦੁਬਾਰਾ ਖੋਜ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਦਿਖਾ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਇਹ ਵੰਸ਼ ਅੱਜ ਵੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਖੋਜੀ ਜੀ ਦੀ ਨਿਸ਼ਠਾ, ਪੰਥ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਤਪੱਸਿਆ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਜੋਗ ਹੈ- ਉਹ ਸੱਚੇ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪੰਥ’ ਦੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਦੇ ਵਾਹਕ ਹਨ।”
ਬੀਬੀ ਸਰਸਵਤੀ ਅਤੇ ਰਾਜਾ ਦਾਹਿਰ ਸੇਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਬੰਧ
ਡਾ. ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ‘ਖੋਜੀ’ ਨੇ ਭਾਈ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਪੁੱਛਿਆ- “ਭਾਈ ਸਾਹਿਬ, ਬੀਬੀ ਸਰਸਵਤੀ ਦਾ ਸਿੰਧ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਰਾਜਾ ਦਾਹਿਰ ਸੇਨ ਨਾਲ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸੀ?”
ਭਾਈ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ- “ਜੇਕਰ ਹਿਸਟਰੀ ਆਫ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਾ ਦਾਹਿਰ ਸੇਨ ਇੱਕ ਚਕਰਵਰਤੀ ਸਮਰਾਟ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਰਾਜ ਸਿੰਧ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੱਕ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਸੀ। ਇਹੋ ਉਹ ਰਾਜ ਸੀ ਜੋ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਕਾਸਿਮ ਦੇ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦਾ ਲੰਮਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਉਸ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਅੱਗੇ ਤਿੰਨ ਛੋਟੇ ਰਾਜ ਬਣੇ- ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਵਜ਼ੀਰਾਬਾਦ, ਸਿਆਲਕੋਟ, ਅਤੇ ਕੜਿਆਲਾ। ਇਹੋ ਕੜਿਆਲਾ ਰਾਜ ਦੀ ਵੰਸ਼-ਰੇਖਾ ਵਿਚੋਂ ਭਾਈ ਗੌਤਮ ਦਾਸ ਜੀ ਹੋਏ, ਜੋ ਅੱਗੇ ਚਲ ਕੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਆਏ।”
ਕ੍ਰਿਪਾ ਸਿੰਘ ਦੱਤ- ਇੱਕ ਗੁਰੂ ਸਿੱਖ, ਕੇਵਲ ਪੰਡਿਤ ਨਹੀਂ
ਸਰਦਾਰ ਚਰਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਭਾਵੁਕ ਟਿੱਪਣੀ ਕੀਤੀ- “ਖੋਜੀ ਸਾਹਿਬ, ਮੈਂ ਅਕਸਰ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਡੇ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਦੱਤ’ ਕਹਿ ਕੇ ਆਦਰ ਦਿੱਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡੇ ਪੂਰਵਜ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਵੰਸ਼ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਦਵਾਨ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਅਫਸੋਸ- ਕਈ ਪੰਥਕ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ‘ਪੰਡਿਤ’ ਕਹਿ ਕੇ ਪੁਕਾਰਿਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਸਿੱਖ ਦੀ ਗਰਿਮਾ ਨੂੰ ਠੇਸ ਪਹੁੰਚੀ। ਇਹ ਉਹ ਘਰਾਨਾ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ। ਇਹ ਘਰਾਨਾ ਜਨੇਊ ਨਹੀਂ ਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਪਰਿਵਾਰ ਸੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਘਰਾਨਾ।”
ਕ੍ਰਿਪਾ ਸਿੰਘ ਦੱਤ ਦੀ ਸੇਵਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦੀ
ਜਦੋਂ ਪੰਡਿਤ ਕ੍ਰਿਪਾ ਰਾਮ ਜੀ (ਕ੍ਰਿਪਾ ਸਿੰਘ ਦੱਤ) ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਸ਼ਟ ਮੰਡਲ ਨਾਲ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਆਏ, ਤਦ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦਾ ਵਚਨ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸਿੰਘ ਦੱਤ ਕਦੇ ਵੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਨਹੀਂ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਗੁਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਬਿਤਾਈ। ਉਹ ਸ਼ਸਤ੍ਰ ਵਿਦਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸਨ। ਸਾਲ 1699 ਈਸਵੀ ਦੀ ਵੈਸਾਖੀ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਧਾਰਨ ਕਰਕੇ ਸਿੰਘ ਸਜਨਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ। ਇਤਿਹਾਸ ਇਹ ਵੀ ਦਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਿਪਾ ਸਿੰਘ ਦੱਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭਰਾ ਮਨਸੁਖ ਸਿੰਘ ਦੱਤ, ਦੋਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਸਿੱਘ, ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ।
ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸਮਾਪਤੀ ਬਿੰਦੂ
ਡਾ. ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ‘ਖੋਜੀ’ ਨੇ ਕਿਹਾ- “ਇਹੋ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ ਜਿਸਨੇ ਚਾਂਦਨੀ ਚੌਕ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਮਤੀਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਤੀਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੀ ਉਹ ਜੋਤ ਜਗਾਈ ਜੋ ਅੱਜ ਤੱਕ ਅਮਰ ਹੈ। ਇਸ ਗੌਰਵਸ਼ਾਲੀ ਛਿਬਬਰ ਵੰਸ਼ ਨੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਲਈ ਜੋ ਕੁਝ ਦਿੱਤਾ, ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੁਵਰਣ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ।”
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਾਵਨ ਪੰਨਿਆਂ ਨੂੰ ਇਥੇ ਹੀ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਮਿਲਦੇ ਹਾਂ ਸ੍ਰਿੰਖਲਾ ਦੇ ਅਗਲੇ ਭਾਗ–3 ਵਿੱਚ-
“ਪੰਡਤਾਂ ਦੀ ਫ਼ਰੀਆਦ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਤੱਕ।”
ਤੁਹਾਡਾ ਆਪਣਾ ਵੀਰ-
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਡਾ. ਭਗਵਾਨ ਸਿੰਘ ‘ਖੋਜੀ’