ਭਾਈ ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਜੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ ਸਿੰਘ ਜੀ:
(ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਰਖੜੀ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਕਰਕੇ ਸ਼ਹੀਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।)
ਭਾਈ ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਪਿੰਡ ਜੰਬਰ (ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲਾਹੌਰ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਸਨ। ਉਹ ਸੁਸ਼ਿਕਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ। ਆਪ ਜੀ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰੀ ਠੇਕੇਦਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲਾਹੌਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਕੋਤਵਾਲ ਵੀ ਰਹੇ। ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਕਾਰਜਕਾਲ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਅਮਨ-ਚੈਨ ਸੀ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਬਾਗੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸੁਲਹ ਕਰਨ ਲਈ ਭਾਈ ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦੀ ਵਚੋਲਪਨ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰ ਘੋੜੀਆਂ ਦੀ ਕਾਠੀ ਉੱਤੇ ਹੋਵੇ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹੋਣ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਗ-ਸੰਗ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਖੁਦ ਹੋਣ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਦੇ ਹੋਣ, ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਇਜ਼ਤ ਲਈ ਰਣਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲੜਨ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਬਹਾਦੁਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਭਲਾ ਕੌਣ ਖਤਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜ਼ਕਰਿਆ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤ ਤੋਂ ਇਜਾਜ਼ਤ ਲੈ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸੁਲਹ ਕਰਨ ਦਾ ਸੋਚਿਆ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵਚੋਲ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ।
ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਖਾਲਸਾ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲੱਖ ਸਾਲਾਨਾ ਦੀ ਜਾਗੀਰ, ਕੰਗਨਵਾਲ, ਝੋਬਾਲ ਅਤੇ ਦੇਪਾਲਪੁਰ ਪਰਗਣਾ ਵਰਗੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ। ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਵਾਬੀ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਵਸਤਾਂ ਦੇਣ ਦਾ ਵੀ ਵਾਅਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਹਕੂਮਤ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਚੱਲ ਰਹੀ ਲੜਾਈ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਰੱਖੀ ਗਈ।
ਇਹ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਰਦਾਰ ਦਰਬਾਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਸਰਦਾਰ ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਇਸ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਕਰਕੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਬਿਤਾਇਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਬਿਹਤਰ ਤਿਆਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਇਹ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਨੂੰ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਘੋੜਿਆਂ ਦੀ ਲੀਦ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਨਮ੍ਰ ਸੇਵਾਦਾਰ ਸਰਦਾਰ ਕਪੂਰ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਨਵਾਬ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨੋਨੀਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਦੀ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਾਅਦ ਜ਼ਕਰਿਆ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਫਿਰ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਸਖ਼ਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਿੱਖ ਉੱਤਮ ਮੌਕੇ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।
ਸਰਦਾਰ ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ ਸਿੰਘ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਇੱਕ ਕਾਜ਼ੀ ਤੋਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਵਿਦਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ। 18 ਸਾਲਾ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ ਸਿੰਘ ਸੋਹਣਾ, ਗੱਬਰੂ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰ ਜਵਾਨ ਸੀ। ਕਾਜ਼ੀ ਉਸ ਦੇ ਉੱਚ ਆਚਰਨ ਅਤੇ ਬੁੱਧੀਮਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸੀ। ਉਹ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ ਸਿੰਘ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰ ਲਏ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਧੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉਸ ਨਾਲ ਕਰ ਦੇਵੇ।
ਪਰ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ-ਸਿੱਖ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਾਜ਼ੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਠੁਕਰਾ ਦਿੱਤੇ। ਜਦੋਂ ਕਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਚਾਲ ਕਾਮਯਾਬ ਹੁੰਦੀ ਨਹੀਂ ਦਿਖੀ, ਤਾਂ ਉਸਨੇ ਡਰਾਉਣ-ਧਮਕਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਸਫਲ ਹੋਣ ਤੇ ਉਸਨੇ ਝੂਠੇ ਦੋਸ਼ ਲਗਾ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਰਾਜਪਾਲ ਜ਼ਕਰਿਆ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ ਭੜਕਾਇਆ।
ਜ਼ਕਰਿਆ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਭਾਈ ਸੁਬੇਗ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਾਹਬਾਜ਼ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ। ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਲ ਕੋਠਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੈਦ ਕਰਕੇ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪੀੜਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਝੂਠੀਆਂ ਖ਼ਬਰਾਂ ਦੇ ਕੇ ਅਤੇ ਅਸਹਿਨੀ ਤਸੀਕੇ ਦੇ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਜੁਲਾਈ ਸਨ 1745 ਈ. ਨੂੰ ਜ਼ਕਰਿਆ ਖ਼ਾਨ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਯਾਹੀਆ ਖ਼ਾਨ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਰਾਜਪਾਲ ਬਣਿਆ। ਉਸਨੇ ਪਿਤਾ-ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਤੇ ਜਾਨ ਬਖ਼ਸ਼ਣ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕੀਤੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਨਕਾਰ ਦਿੱਤਾ।
ਪਿਤਾ-ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਚਰਖੜੀਆਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ। ਤੇਜ਼ ਚਾਕੂਆਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਚੀਰ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਖ਼ੂਨ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਂ ਵਹਿ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਸਿੱਖੀ ਸਿਦਕ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ, ਦੋਹਾਂ ਪਿਤਾ-ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦਾ ਪਾਠ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹਾਦਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਵੀਰਗਤੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਟੱਲ ਆਸਥਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
