ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ‘ਪੰਜ ਹੱਥਾ ਸਿੰਘ’: ਵਿਰਤਾ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੀ ਅਮਰ ਗਾਥਾ
ਭਾਰਤ ਦੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ, ਜਿੱਥੇ ਵਿਰਤਾ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਅਣਗਿਣਤ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਗਾਥਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਪੰਜ ਹੱਥਾ ਸਿੰਘ’ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ‘ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ’ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਪੰਜਾਬ ਇੱਕ ਮਜਬੂਤ ਰਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖੜਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਮਹਾਨ ਸੈਨਾ ਨਾਇਕ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਰਭੂਮੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਣ ਤੱਕ ਨਿਓਛਾਵਰ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਅਮਰ ਯੋਧਾ ਸਨ ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ।
ਨੌਸ਼ੇਰਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ‘ਪੰਜ ਹੱਥਾ ਸਿੰਘ’ ਦਾ ਖਿਤਾਬ
14 ਮਾਰਚ ਸਨ 1842 ਈ. ਵਿੱਚ, ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਘਾਟੀ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨ ਲਈ ‘ਸ਼ੇਰ-ਏ-ਪੰਜਾਬ’ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪਸ਼ਤੂਨ ਜ਼ਾਤੀਆਂ (ਗਾਜੀਆਂ) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਨੌਸ਼ੇਰਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਭਯਾਨਕ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਖੁਦ ਯੁੱਧ ਦਾ ਨੇਤ੍ਰਿਤਵ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ, ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਾ ਖੜਕ ਸਿੰਘ ਵਰਗੇ ਮਹਾਨ ਸੈਨਾ ਨਾਇਕ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸਨ।
ਗਾਜੀਆਂ ਦੀ ਫੌਜ, ਜੋ ਤੋਪਾਂ ਅਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਸੀ, 3500 ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਦੇ 1500 ਸ਼ੂਰਵੀਰ ਸਨ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਅਦਵੀਤੀ ਯੁੱਧ ਕੌਸ਼ਲ ਅਤੇ ਮਹਾ ਰਾਜਾ ਦੇ ਨੇਤ੍ਰਿਤਵ ਵਿੱਚ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ ਵਿੱਚ ਡਟੇ ਹੋਏ ਸਨ।
ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੀ ਅਦਵੀਤੀ ਵਿਰਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਕੇ ਉਹ ਸ਼ੱਤਰੂਆਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਨੂੰ ਤੋੜਦੇ ਹੋਏ ਅੱਗੇ ਵਧ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਦ ਹੀ ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਲੱਗੀ। ਘੋੜਾ ਜਮੀਨ ‘ਤੇ ਗਿਰ ਪਿਆ, ਪਰ ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਛਲਾਂਗ ਲਗਾਈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਉੱਤੇ ਟੂਟ ਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖੰਡੇ (ਚੌੜੀ, ਦੋਧਾਰੀ ਤਲਵਾਰ) ਦੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਕਈ ਗਾਜੀ ਮਾਰੇ ਗਏ।
ਪੰਜ ਗਾਜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਦਵੀਤੀ ਯੁੱਧ ਕੌਸ਼ਲ
ਗਾਜੀਆਂ ਦੀ ਫੌਜ ਵਿੱਚ ਹੜਕੰਪ ਮਚ ਗਿਆ। ਪੰਜ ਗਾਜੀ ਯੋਧਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕਠੇ ਹੋ ਕੇ ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਸੀ ਕਿ ਸਰਦਾਰ ਦਾ ਸਿਰ ਕੱਟ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਤਲੇ ਰੌਂਦਾ ਜਾਵੇ। ਪਰ ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਗਰਜ ਕੇ ਕਿਹਾ, “ਅਜੇ ਤੱਕ ਤੁਸੀਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੇ ਸੂਰਮਿਆਂ ਦਾ ਜੌਹਰ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ!”
ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਢਾਲ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਖੰਡਾ ਫੜ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਐਸਾ ਪੈਂਤਰਾ ਦਿਖਾਇਆ ਕਿ ਪੰਜੋਂ ਗਾਜੀ ਇਕੱਠੇ ਢੇਰ ਹੋ ਗਏ। ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਅਦਭੁਤ ਲਡਾਈ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ। ਜਦੋਂ ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪੰਜ ਗਾਜੀਆਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਲੈ ਕੇ ਪਹੁੰਚੇ, ਤਾਂ ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਾ ਕੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ, “ਅੱਜ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ‘ਪੰਜ ਹੱਥਾ ਸਿੰਘ’ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣੇ ਜਾਵੋਗੇ।”
ਮਹਾਰਾਜਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਪੰਜ ਹੱਥਾ ਸਿੰਘ’ ਦਾ ਖਿਤਾਬ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਪਹਾਰ ਸਵਰੂਪ 5000 ਰੁਪਏ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਵੀ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਵਿਜਈ ਹੋਈ, ਅਤੇ ਗਾਜੀਆਂ ਨੂੰ ਮੈਦਾਨ-ਏ-ਜੰਗ ਤੋਂ ਭੱਜਣਾ ਪਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿੱਚ ਮਹਾਨ ਸੈਨਾ ਨਾਇਕ ਅਕਾਲੀ ਫੂਲਾ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਾ ਜਾਮ ਪਿਆ।
‘ਪੰਜ ਹੱਥਾ ਸਿੰਘ’ ਦੀ ਵਿਰਤਾ ਦੀ ਹੋਰ ਕਹਾਣੀਆਂ
ਸਨ 1832 ਈ. ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਸਰਦਾਰ ਹਰਿ ਸਿੰਘ ਨਲਵਾ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਗਵਰਨਰ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਲਈ ਸ਼ਿਮਲਾ ਗਏ, ਤਾਂ ‘ਪੰਜ ਹੱਥਾ ਸਿੰਘ’ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨ। ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਰਤਾ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣੀਆਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਵੇਖਿਆ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਲਸ਼ਾਲੀ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਜਖ਼ਮਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਏ।
ਗਵਰਨਰ ਨੇ ਤਜੀਹ ਦੇ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਸਿਰਫ਼ ਦੋ ਹੱਥ ਹਨ, ਫਿਰ ਤੁਹਾਨੂੰ ‘ਪੰਜ ਹੱਥਾ ਸਿੰਘ’ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?” ਇਸ ਉੱਤੇ ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, “ਗੋਰਾ ਸਾਹਿਬ, ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਤਾਂ ਦੋ ਹੀ ਹਨ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ ਪੰਜ ਹੱਥਾਂ ਦਾ ਕਰਤਬ ਦਿਖਾਉਂਦਾ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਸਿੱਧੇ ਦੂਜੀ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।”
ਜਮਰੂਦ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਸ਼ਹਾਦਤ
ਜਮਰੂਦ ਦੇ ਕਿਲੇ ਉੱਤੇ ਅਫਗਾਨੀ ਫੌਜ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਪਠਾਨ ਫੌਜ ਦੇ ਬਲਸ਼ਾਲੀ ਯੋਧੇ ਮੁਹੰਮਦ ਅਕਬਰ ਖਾਨ ਨੇ ਲਲਕਾਰਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, “ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਤੁਹਾਡਾ ‘ਪੰਜ ਹੱਥਾ ਸਿੰਘ’? ਮੈਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਯੁੱਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹਾਂ।”
ਇਸ ਚੁਣੌਤੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਤੈਨੂੰ ਪੰਜ ਹੱਥ ਦਿਖਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ, ਮੇਰੇ ਇੱਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਹੀ ਕਾਮ ਚੱਲ ਜਾਏਗਾ।” ਆਪਣੀ ਤਲਵਾਰ ਦੇ ਵਾਰ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਕਬਰ ਖਾਨ ਨੂੰ ਟੁੱਕੜੇ-ਟੁੱਕੜੇ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਇਸ ਜਿੱਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖ ਫੌਜ ਨੇ ਪਠਾਨਾਂ ਦੀਆਂ 18 ਤੋਪਾਂ ‘ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ।
ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਸ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ, ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਛੁਪੇ ਪਠਾਨਾਂ ਨੇ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਘਾਈਲ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਫੌਜ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ। ਆਖ਼ਰਕਾਰ ਮਾਤਰਭੂਮੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ‘ਪੰਜ ਹੱਥਾ ਸਿੰਘ’ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।
ਨਮਨ ਵਿਰ ਯੋਧਿਆਂ ਨੂੰ
ਸਰਦਾਰ ਨਿਧਾਨ ਸਿੰਘ ‘ਪੰਜ ਹੱਥਾ ਸਿੰਘ’ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੇਹੇ ਅਨੇਕ ਸਿੱਖ ਵਿਰਾਂ ਦੀ ਗਾਥਾਵਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਸਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਮਾਤਰਭੂਮੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਪ੍ਰਾਣਾਂ ਦੀ ਆਹੁਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਹੈ।
