ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਜੀ: ਬੇਮਿਸਾਲ ਬਲਿਦਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਸ਼ਖਸੀਅਤ
ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਇਕ ਪਵਿੱਤਰ ਰੂਹ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਹੀਦ, ਦਾ ਜਨਮ 10 ਮਾਰਚ 1644 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸੰਗਰੂਰ ਦੇ ਪਿੰਡ ਲੋਂਗੋਵਾਲ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ। ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਮਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਪਿੰਡ ਅਲੀਪੁਰ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਮੁਜ਼ਫ਼ਰਨਗਰ (ਹੁਣ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਭਾਈ ਮਾਈ ਦਾਸ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਮ ਮਧਰੀ ਬਾਈ (ਸੀਤੋ) ਸੀ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸ਼ਕਣਾ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸੇਵਾ
ਅਪ੍ਰੈਲ 1699 ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵੈਸਾਖੀ ਮੌਕੇ ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਖੰਡੇ-ਬਾਟੇ ਦਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸ਼ਕਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਿਯ ਸਿੱਖ ਬਣੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕ ਯੁੱਧਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲਗਨ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਭਾਵਨਾ ਦੇ ਚਲਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦਰਬਾਰ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਦੇ ਪਦ ਤੇ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਯੁੱਧ ਦੇ ਦੌਰਾਨ, ਜਦੋਂ ਸਰਸਾ ਦਰਿਆ ਦੇ ਕੰਢੇ ਗੁਰੂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਛੁੜ ਗਿਆ, ਤਦ ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਮਾਤਾ ਸੁੰਦਰ ਕੌਰ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ ਜੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚਾਇਆ।
ਸਾਹਿਤਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਯੋਗਦਾਨ
ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਲੇਖਕ ਵਜੋਂ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਬੀੜ ਲਿਖਣ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਤੀਜੇ ਮੁਖ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਗਤਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਰਣਾਦਾਇਕ ਕੰਮ ਕੀਤੇ।
ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੀ ਏਕਤਾ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ
ਬਾਬਾ ਬੰਦਾ ਸਿੰਘ ਬਹਾਦਰ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਗਿਆ—ਤੱਤ ਖਾਲਸਾ ਅਤੇ ਬੰਦੀ ਖਾਲਸਾ। ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਖਰ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਸਮਰਪਣ ਰਾਹੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਧੜਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕਜੁੱਟ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
ਸ਼ਹਾਦਤ ਦੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਕਹਾਣੀ
ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਮੌਕੇ ਸਰਬਤ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਆਯੋਜਨ ਲਈ ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਮੁਗਲ ਗਵਰਨਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਤੋਂ ਇਜਾਜ਼ਤ ਲਈ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦਸ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਲਾਗਤ ਦੇਣ ਦਾ ਵਚਨ ਦਿੱਤਾ। ਪਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖਾਨ ਦੀ ਦੁਸ਼ਟ ਨੀਤੀ ਕਾਰਨ ਸੰਗਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਸਿੱਖ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਏ। ਜਦੋਂ ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨ ਜਾਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਰਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ 14 ਜੂਨ 1734 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਨਖਾਸ ਚੌਕ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਅੰਗ-ਪ੍ਰਤਿਅੰਗ ਕਟਵਾ ਕੇ ਸ਼ਹਾਦਤ ਨੂੰ ਗਲੇ ਲਗਾਇਆ।
ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਬਲਿਦਾਨ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਯੋਗਦਾਨ
ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੇ ਬੇਮਿਸਾਲ ਸਮਰਪਣ ਦਾ ਪਰਚਾ ਦਿੱਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਭਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਗਿਆਰਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਲਈ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੱਸ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੱਤ ਨੇ ਵੀ ਬਲਿਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ ਭਾਈ ਬੱਲੂ ਰਾਏ ਜੀ ਨੇ ਸ਼੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਸੈਨਾ ਵਿੱਚ ਲੜਦਿਆਂ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।
ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰ ਯੋਧਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਗਿਆਨੀ ਵੀ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਯੋਗਦਾਨ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਰਤਨਾਵਲੀ, ਭਗਤ ਰਤਨਾਵਲੀ, ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਵਿਲਾਸ ਪਾਤਸ਼ਾਹੀ ਛੇਵੀਂ ਵਰਗੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ, ਜੋ ਸਿੱਖ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਅਨਮੋਲ ਨਗੀਨੇ ਹਨ।
ਭਾਈ ਮਣੀ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਤਿਆਗ, ਸਮਰਪਣ ਅਤੇ ਵੀਰਤਾ ਦੀ ਬੇਮਿਸਾਲ ਮਿਸਾਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਸਾਨੂੰ ਸੱਚ ਅਤੇ ਧਰਮ ਦੇ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਅਡੋਲ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
